Mỗi lần nghĩ rằng mình muốn viết về chủ đề liên quan đến tài chính một chút, mình lại thấy hơi … sợ. Mình ngần ngại là vì mình hiểu vốn sống và kiến thức của mình có lẽ vẫn còn quá ít để sẻ chia, và có lẽ là những điều thật cơ bản này ai cũng biết hết rồi. Nhưng một lần nữa, mình quay lại câu nói dẫn lối mình mỗi khi nỗi sợ lấn át việc viết ra: “Ước gì Thảo của ngày xưa biết được những điều này sớm hơn”, và mình hiểu là mình nên viết ra những trải nghiệm của mình. Mình viết không để cho ai khác, mà là để cho chính mình. Vì vậy, trong bài blog này, hãy cùng mình đi qua những công việc đầu đời và những bài học về giá trị của đồng tiền sau mỗi trải nghiệm ấy.
Tuổi 18-19
Vài tháng sau khi kỳ thi đại học kết thúc, mình có công việc chính thức đầu tiên – làm trợ giảng tiếng anh cho một trung tâm nhỏ. Ngày ấy mình được một đứa bạn thân giới thiệu làm ở đó vì bạn đã làm rồi và thấy cũng ưng ý. Mình không nhớ quá rõ mức lương cố định theo giờ là bao nhiêu, chỉ nhớ là vào năm 2018, khả năng kiếm được hơn 1 triệu một tháng là khá cao cho một công việc tương tự như vậy ở nơi khác. Mình xin đi làm luôn vì tất cả những gì mình có ngày ấy chỉ là khả năng tiếng anh. Điều tuyệt vời nhất của công việc ấy chính là được đi làm với các bạn bè mình quen thân từ cấp 2,3 vì nhờ có chúng nó mà ngày nào đi làm cũng vui. Rồi cũng nhờ công việc này mà mình hiểu là mình không yêu thích công việc giảng dạy tiếng anh. Mình không vững tiếng anh đến mức đó và hơn hết là mình chưa có khả năng giải thích một vấn đề hay một khái niệm một cách dễ hiểu cho người khác. Khi cân nhắc bắt đầu công việc này, mình chỉ nghĩ là “À, ở đây trả lương khá cao so với mặt bằng chung, gần nhà, có bạn bè, cho mình thêm trải nghiệm”. Mình không tự đặt câu hỏi là tại sao lại có sự chênh lệch trong mức lương như thế mà lựa chọn đi làm ngay lập tức. Hết giờ học của một lớp là bọn mình thường xuyên mang vở của các em học sinh về nhà và chấm điểm. Hoá ra ngày đó, lí do bọn mình có mức lương như vậy (ngoài việc nhận thêm lớp) chính là bọn mình mang việc về nhà. Hoá ra, chả ở đâu có việc nhẹ lương cao cả.
Sau công việc đó, mình tập trung ôn thi IELTS và nhận về được một kết quả tốt đẹp ngoài sức mong đợi. Thời điểm ôn thi mình hay xem các chương trình về tiếng anh của VTV7 nên rất muốn được thử sức làm một cộng tác viên cho Đài. Cũng một phần nhờ kết quả IELTS đó, mình được thử sức trong hậu trường của một chương trình do VTV7 sản xuất. May mắn là vào ngày đầu tiên đi làm, chị phụ trách sản xuất của chương trình thấy mình nhiệt tình và cũng chú tâm hỗ trợ mọi người nên đồng ý cho mình được làm cộng tác viên của chị. Mình đến Đài chỉ vì mình rất thích được học hỏi để hiểu đằng sau một chương trình về giáo dục và tập trung vào tiếng Anh thì sẽ vận hành như thế nào. Mình học từ những điều đơn giản nhất như dùng máy in thì sao, chuẩn bị các vật dụng cho trường quay thì thế nào, cách liên lạc với các anh chị sao cho thật chuyên nghiệp, … cho đến những điều phức tạp hơn như khả năng quản lí thời gian, tổ chức công việc, cắt chỉnh video … Dù mình chỉ cộng tác tầm 3 tháng, mình vẫn cảm thấy đó là một trải nghiệm vô cùng quý giá. Vì mình đến với công việc này với tư duy “chỉ được ở đây thôi là đã may mắn lắm rồi” và biết đây là công việc không có lương, mình chỉ tập trung vào làm việc sao cho tốt nhất trong khả năng của mình. Thế rồi đến khoảng thời gian cuối cùng khi mình sắp nghỉ việc, chị phụ trách sản xuất có đưa một khoản tiền nho nhỏ cho mình cùng các bạn cộng tác viên khác vì bọn mình đã hỗ trợ chị suốt thời gian qua. Mình đã rất vui vì ngoài việc mình được trải nghiệm vô vàn điều mới như mình luôn muốn (và như vậy vốn là đã quá đủ rồi), mình còn được nhận thêm cả phần thưởng vật chất nữa.
Hai công việc này đi liền với nhau vì đây là khoảng thời gian mình ra ngoài lăn xả làm việc nhưng chưa hề có gánh nặng về tiền. Mình mới ra khỏi trường cấp ba và vẫn có mẹ lo cho từng cái ăn cái mặc. Lúc ấy, cảm giác tiền thù lao chỉ là khoản bonus/tiền thưởng mà mình có thì tuyệt, mà không có thì cũng không quá quan trọng vì điều mình muốn nhất là trải nghiệm thì mình đã có rồi. Dù ngay cả khi đã hiểu rằng phải có lao động thì mới làm ra tiền, đến cuối ngày thì mình vẫn chưa phải nghĩ đến cơm ăn áo mặc, chưa phải nghĩ quá nhiều về chi tiêu trong cuộc sống.
Tuổi 21
Bẵng đi một thời gian sau khi dịch COVID đã phần nào ổn định, do không biết cách chi tiêu hợp lí, mình rơi vào cảnh cần thêm tiền vì tiền học bổng và tiền tiết kiệm không còn đủ để mình chi trả cho những nhu cầu cơ bản hàng tháng nữa. Đây là lần đầu tiên trong đời mình cảm nhận và hiểu được sức nặng và giá trị của đồng tiền nó lớn đến mức nào. Như tháp nhu cầu của Maslow đã chỉ ra, khi mà những nhu cầu cơ bản nhất của con người để sinh tồn không được đáp ứng (chẳng hạn như thức ăn, chỗ ở, giấc ngủ), ta khó có thể tập trung vào các nhu cầu cao hơn (như là an toàn, xã hội, được tôn trọng, tự hoàn thiện bản thân). Ngày ấy, việc nghĩ rằng mình cần làm gì để kiếm thêm tiền đã chiếm lấy hết tâm trí mình, mình chằng thể nghĩ được gì xa hơn.
Thời điểm nền kinh tế chưa phục hồi sau COVID, những đứa học sinh năm nhất, năm hai với vốn kiến thức còn hạn chế như mình rất khó kiếm việc văn phòng vì nhiều công ty chưa tuyển thực tập sinh. Cộng với việc không nói tiếng bản địa – tiếng Hungary – và đang học về một ngành dịch vụ là du lịch, mình gần như hoàn toàn không có khả năng tìm được việc làm. Quá túng thiếu, mình quyết định nhắn tin trực tiếp cho một nhà hàng Việt Nam để xin đi làm bồi bàn dù họ không thông báo tuyển dụng. May mắn là chủ quán đồng ý cho mình thử việc. Lúc đó mình chỉ biết là mình cần tiền, lương thấp cũng được, làm công việc gì cũng được, miễn là có tiền. Mình không ngờ rằng công việc yêu cầu thể lực này (nhiều hơn so với việc ngồi văn phòng) lại mang đến cho mình nhiều bài học thay đổi cuộc sống đến vậy.
Khi chủ quán nhắn cho mình mức lương thử việc khá khiêm tốn, mình chấp nhận vì nghĩ rằng mình cũng không còn lựa chọn nào khác. Đằng nào mình cũng đang học về ngành du lịch, nhà hàng, khách sạn, đi làm nhân viên phục vụ cũng là một cách để có thêm kinh nghiệm thực tế về những gì mình học trên trường. Mình học rửa cốc chén sao cho thật sạch, lau sao cho không dính vân tay, cách rót bia để có được lớp bọt đẹp và mịn, cách lấy đơn đặt đồ ăn của khách, cách kiểm tra đồ trong kho để đồ uống luôn có sẵn ở khu vực bar, … Mình cũng học cách dọn dẹp nhà hàng, từ quét nhà, hút bụi, lau nhà, cho đến việc cọ nhà vệ sinh, đổ rác, lau mạng nhện.
Nhưng có lẽ, những điều làm mình trăn trở suy nghĩ nhất lại không đến từ những giờ cao điểm là bữa trưa và bữa tối – khi mà khách rất đông và mình cần luôn tay luôn chân, chúng đến từ những lúc vắng khách. Nếu có rảnh ra được vài phút, mình sẽ luôn dừng lại và nghĩ: “Tại sao mình lại ở đây, thời gian vài tiếng này mình dành để học các kỹ năng phục vụ cho việc làm ở văn phòng thì có phải tốt hơn không? Với những kiến thức đấy mình có thể kiếm được một công việc tốt hơn”. Mình biết là mình không phù hợp với công việc bồi bàn nhưng mình lại cần tiền và khả năng có hạn, nên những câu hỏi xuất phát từ suy nghĩ mình đang tốn thời gian một cách vô ích này lại càng làm mình thấy nặng nề hơn. Không có tiền dự phòng để xoay xở cuộc sống hàng ngày đã “trói” mình vào một công việc mình không thích.
Vì mình được trả lương theo giờ, nên kể cả khi không có khách, chủ quán vẫn sẽ giao việc để mình làm. Mình đã tưới cây, viết bảng thực đơn quảng cáo cho nhà hàng, sắp xếp đồ đạc lên các tủ kệ, chép tay vài trang A4 danh sách hàng hoá, cọ các giá đựng đồ trong kho (rất là bẩn) bằng các chất hoá học tẩy rửa mạnh, và kể cả … gấp quần áo cho gia đình của chủ quán. Nhiều việc không liên quan đến làm bồi bàn, nhưng họ giao gì thì mình sẽ làm nấy thôi. Kể cả là mình có mang găng tay cho bản thân để tránh da tiếp xúc trực tiếp với các chất tẩy rửa, cơ địa da khô của mình vẫn tìm được cách để bong tróc chảy máu. Vài tháng ở đó là những ngày mình phải bôi kem nghệ khi về nhà để da mau lành, là lúc vắt nước chanh cho khách nhưng axit cứ len lỏi vào các vết thương hở. Được cái là chủ quán và các anh chị làm việc với mình cũng tốt, không mắng mỏ quát tháo khi mình mắc lỗi (không như một số quán ăn của người Việt khác mà mình có nghe qua). Việc được ăn đồ ăn Việt Nam mỗi ngày khi đi làm chính là điều tuyệt vời nhất 😛
Công việc này làm cách chi tiêu của mình thay đổi rất nhiều. Bỗng dưng những quyết định trả tiền cho một điều gì đó lại dựa vào một đơn vị mà mình chưa từng nghĩ tới: số giờ làm việc. Một bát phở trở thành “một tiếng rưỡi làm việc”, một lần đi uống cà phê trở thành “hai tiếng làm việc, và một chiếc áo cũng trở thành “bốn tiếng làm việc”.
Công việc này khiến mình hiểu ra là làm những công việc yêu cầu thể lực là chính sẽ vất vả hơn rất nhiều so với lao động trí óc. Mình sẽ luôn chọn một tiếng ngồi bàn giấy thay vì một tiếng dùng thể lực như vậy. Không có gì tệ về công việc này cả, nó chỉ không hợp với mình. Mình hiểu là mình cần nâng cao khả năng và kiến thức chuyên môn để có được công việc nhẹ nhàng về thể chất hơn. Mình nhận ra mình phải trở nên đủ giỏi để có những sự lựa chọn về việc đi làm ở đâu, như thế nào thay vì phải chấp nhận cái mức tối thiểu mà người khác đặt ra. Hơn hết, mình cần phải học cách quản lí tiền bạc và chi tiêu hợp lí vì mình không muốn bị rơi vào cảnh bị đồng tiền kiểm soát và chi phối cuộc sống như thế này nữa. Khi đọc những dòng này, có thể nhiều người sẽ thấy điều mình viết thật là hiển nhiên, nhưng với mình, chỉ có khi mình thực sự trải qua nó thì mình mới thấm được giá trị của đồng tiền và sức lao động. Dù gì thì, Thảo năm 21 tuổi đã nỗ lực hết sức rồi, bài blog này mình dành để gửi Thảo năm ấy như một cái ôm động viên thật chặt.
Tuổi 22
Vẫn là một thị trường lao động khó khăn như thế, nhưng rồi cũng thật may là mình tìm được công việc mình mong muốn cho kỳ thực tập ở trường – một công việc trong khách sạn. Ngày ấy mình đã rất vui vì tự chủ động tham gia các hội chợ việc làm online, nói chuyện với bên nhân sự của tất cả các khách sạn trong hai ngày hội chợ, và gây ấn tượng tốt được với một vài nơi. Vài ngày sau đó, mình được một khách sạn đặt lịch phỏng vấn. Cuộc phỏng vấn diễn ra lúc 10 giờ sáng và đến khoảng 2,3 giờ chiều cùng ngày thôi mình đã nhận được lời mời làm việc rồi. Mình chẳng nghĩ gì nhiều vì sao họ tuyển nhanh như vậy hay là môi trường làm việc thế nào. Mình chỉ biết là mình cần việc trong ngành mình đang học, và lời mời làm lễ tân cho một khách sạn có tiếng như Marriott thì mình không thể bỏ qua. (Và câu trả lời cho việc tuyển nhanh chỉ là họ thiếu nhân sự trầm trong sau COVID). Đây là nơi lần đầu tiên mình ký hợp đồng làm việc rõ ràng, lần đầu hiểu thuế trong thực tế hoạt động như thế nào, và hiểu là học sinh ở Hungary thì ký hợp đồng với bên thứ ba (school agency) để đi làm cho công ty của mình sẽ ra sao. Mình đã từng viết về việc công việc này dạy mình nhiều điều đáng quý đến thế nào (ví dụ như cách đối xử với khách hàng, kỹ năng giải quyết vấn đề) và cả những điều chưa phù hợp với bản thân (ví dụ là làm ca kíp) ở bài blog Những bài học và trăn trở từ công việc đầu tiên vài năm trước. Lần này, mình muốn viết kỹ hơn về khía cạnh hợp đồng dành cho học sinh thì sẽ thế nào trong ngành dịch vụ.
Đến tận bây giờ khi đi làm mình vẫn ký một loại hợp đồng như vậy với các công ty, nhưng khi làm lễ tân thì dạng hợp đồng ấy khiến mình cảm giác có phần “thiệt” hơn người khác. Khi được trả lương theo giờ, bạn ở đó bao nhiêu tiếng thì bạn được trả lương bấy nhiêu, chuyện những phúc lợi khác là tuỳ vào các điều khoản mà công ty đưa ra. Mình hồi đó chưa biết rõ một điều hiển nhiên là nhân viên trong ngành khách sạn, nhà hàng dựa vào tiền tips, tiền hoa hồng để nâng cao thu nhập bên cạnh lương cứng. Với số tiền tip đó, lương của họ có thể nhân lên gấp rưỡi hoặc hơn so với mức cố định. Hoá ra là, với hợp đồng trả lương theo giờ của mình, mình không được chia tiền tip như những đồng nghiệp khác. Ngày ấy, có hai loại tiền tip: một là bạn nhận tiền khi bạn bán thêm (upsell) được một số dịch vụ nhất định, và hai là tiền tip chia trên đầu người của ban lễ tân từ những dịch vụ chung. Mình đi làm một, hai tháng thì mới nhận ra là có những lúc mình upsell được khách trong những dịch vụ như cách thứ nhất, cũng có ghi tên bản thân vào danh sách, hồ sơ của phòng ban như những người khác, nhưng mình không nhận được thêm một đồng nào. Và tất nhiên, những tiền tip nằm trong cách 2 cũng không có mình vì mình làm việc dưới một hợp đồng khác với các nhân viên toàn thời gian chính thức – họ ký hợp đồng trực tiếp với công ty chủ quản. Ở một khía cạnh khác, mình thấy nó cũng hoàn toàn đúng thôi khi mà các nhân viên toàn thời gian mới những người bán upsell chính, còn mình chỉ ở đó để học việc. Rõ ràng là họ mới là người nhận những số tiền mà họ kiếm ra đó, mình không có quyền gì mà đòi hỏi có phần cả.
Khi nhận ra những điều này, nó cũng làm mình hơi chững lại để suy nghĩ về những đầu việc mình làm và giá trị một giờ làm việc của mình ra sao. Nếu mình bỏ đi những đầu việc có thể quy ra tiền tip ở cả hai mục ấy, mình coi như cắt đi phải 1/3 những điều mình vốn cần làm trong công việc lễ tân này. Nhưng có lẽ điều làm mình lăn tăn ngày đó lại nằm phía còn lại – những tiền hoa hồng được chia trực tiếp cho người upsell thành công cho một số dịch vụ nhất định. Cũng rất nhiều khi là từ một lần mình upsell thôi, tiền hoa hồng đã lớn hơn cả tiền lương một giờ ghi trên hợp đồng. Vậy là mình chấp nhận rằng hợp đồng này vốn nó đã hơi thiệt thòi cho phía học sinh. Mình chấp nhận là tiền tip mình kiếm được từ cách thứ nhất sẽ không là của mình mà sẽ được chia đều ra cho các đồng nghiệp khác.
Tất cả những điều phía trên là để đổi lại mình được ở đây học hỏi về ngành khách sạn, hiểu những phòng ban mình tiếp xúc vận hành như thế nào, và có những đồng nghiệp tốt, yêu nghề. Đi làm ở đây 9 tháng, điều quý giá nhất chính là mình hiểu môi trường này không dành cho mình, và mình tìm ra chủ đề cho bài luận văn ra trường: sự phục hồi và phát triển của ngành khách sạn sau đại dịch. Từ giờ, mình sẽ hỏi về môi trường làm việc kỹ hơn trong các buổi phỏng vấn và đọc hợp đồng cẩn thận hơn trước khi ký. Nếu có quay lại thời điểm nhận công việc này, mình chắc chắn vẫn sẽ đồng ý lời mời của công ty, chỉ là có thể mình đã quản lí sự kỳ vọng của bản thân tốt hơn. Mình hiểu là không phải là công việc nào cũng trả lương công bằng, nhưng khi mình còn rất trẻ thì tiền chưa phải là ưu tiên lớn nhất. Kinh nghiệm làm việc, những mối quan hệ, hiểu đâu là môi trường phù hợp, và tìm ra mình muốn điều gì trong sự nghiệp sau này phải chăng mới là những điều quý giá nhất?
Tuổi 22-24
Đến khi may mắn được giới thiệu để đi làm công việc bàn giấy đầu tiên ở Hungary, mình đã không còn ở trạng thái quá chật vật vì tiền nữa. Lúc này mình đang học kỳ cuối cùng và hoàn thành bài luận văn trước khi ra trường. Đây là công việc đánh dấu khoảng thời gian mình cảm thấy ổn với mức lương được nhận và không cảm thấy bị đồng tiền trói buộc như trước kia nữa. Tuy vậy, mình vẫn vật lộn với việc chi tiêu thế nào cho hợp lí. Một công việc làm hoàn toàn ở văn phòng, đồng nghĩa với việc nếu muốn tự ăn đồ ăn mình chuẩn bị mỗi ngày thì mình cần phải có khả năng quản lí thời gian cực kỳ tốt để có thể tính toán nấu ăn mỗi tuần sao cho tiện lợi và tiết kiệm nhất. Nhưng cuộc sống đâu có phải lúc nào cũng hoàn hảo để mình luôn kịp nấu ăn cho chính mình mỗi ngày mỗi tuần. Kể cả là có chuẩn bị đồ ăn dạng meal prep (nấu một lần và ăn trong vài ngày sau đó), vẫn có vô vàn lần mình quá bận không thể kịp chuẩn bị bất kì một thứ gì để mang đi làm. Thế là rồi thay vì ăn sáng ở nhà hay là nấu ăn từ hôm trước, buổi sáng mình vội vàng ra ngoài mua bánh ăn tạm, đến trưa thì ra ngoài trung tâm thương mại để mua đồ ăn. Và lại quay lại với đơn vị “số giờ làm việc”, mình đi làm được 6 tiếng hôm đó chẳng hạn, riêng tiền ăn đã tốn mình tiền lương của 2 tiếng rồi. Nó làm mình suy nghĩ rằng những điều này có lí hay không khi mà mình có lương nhưng không giữ lại được nhiều vì mình ăn hàng quán nhiều hơn bình thường. Trong khi đó, nó lại đến từ việc mình bận đi làm từ 9 giờ đến 6 giờ (chưa tính thời gian di chuyển) và về nhà thì lại ngồi viết luận văn thay vì thư giãn, nấu ăn, chăm sóc cho sức khoẻ? Công việc này nó làm mình ngẫm nghĩ nhiều về sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống, về việc giới hạn của mình là ở đâu. Mối quan tâm của mình không còn chỉ là làm thế nào để kiếm ra tiền nữa, mà còn là làm thế nào để chi tiêu hợp lí và có được một cuộc sống cân bằng hơn.
Bẵng đi đến năm nay, mình có một công việc làm việc từ xa 100%. Như mọi người có thể thấy trong ảnh trên là mình đến văn phòng nhưng cũng chẳng có ai mấy, vì ai cũng đang làm việc ở nhà hết rồi. “Văn phòng” của mình hiện tại là … bàn ăn của IKEA trên giường vì ở ký túc xá mình không có đủ không gian để sử dụng khu vực bàn học có sẵn cho việc đi học và làm việc. Nghe hơi trớ trêu nhỉ? Lương của mình cũng vẫn … khiêm tốn so với mặt bằng chung, nhưng làm việc ở nhà thế này lại cho mình một sự tự do và linh hoạt mà mình mong muốn. Không dành thời gian di chuyển trên xe để đi đến chỗ làm nữa, trong khoảng thời gian trống buổi sáng ấy mình có thể ngủ nhiều hơn một chút, có thể đi tập thể dục, hoặc có thể chuẩn bị cơm trưa cho chính ngày hôm đó. Thành ra là, dù giờ có thể lương của mình vẫn nhàng nhàng vậy thôi, nhưng mà mình có sự linh hoạt trong việc quản lí thời gian. Từ đó, nó lại cho mình nhiều tự do hơn để cân bằng những khía cạnh quan trọng khác trong cuộc sống.
Đến cuối cùng, trách nhiệm học hỏi về quản lí tài chính cá nhân là của mình chứ không phải của ai khác. Nếu cho bản thân một lời khuyên khi còn ở Việt Nam trước đi du học, chắc chắn mình sẽ khuyên bản thân tìm hiểu về cách quản lí chi tiêu đầu tiên. Mình cần có một nền tảng vững chắc về mức độ cơ bản nhất trong tài chính cá nhân và tập thực hành nó thật tốt như vậy đã, rồi mới có thể nghĩ được xa hơn. Đến giờ, mình hiểu là tiền không mua được hạnh phúc, nhưng nó sẽ cho mình sự an yên trong lòng, sự tự do, và sự linh hoạt để làm những việc mình muốn.
Bài blog này mình viết ra đơn thuần là để ghi lại những thay đổi trong suy nghĩ của mình về tiền qua những năm đầu tuổi 20. Mình biết là nó chưa hoàn thiện và còn nhiều thiếu sót, nhưng đồng thời mình cũng vô cùng háo hức để học và hiểu hơn về cách quản lí tài chính của bản thân trong tương lai. Mình vẫn đang học cách trưởng thành, và những tư duy về tiền sẽ dần trưởng thành cùng mình. Mình cần làm vậy để không thấy sợ chủ đề này nữa. Mình không muốn bản thân rơi vào trạng thái lo sợ, xấu hổ, căng thẳng khi nghĩ về nó như ngày mình còn 20, 21 tuổi. Mình tưởng tượng nếu 10 năm nữa mình có ngồi lại và viết một bài blog tương tự, chắc nó sẽ còn khác bây giờ nhiều lắm.
Cảm ơn mọi người đã dành thời gian để đọc đến tận đây nhé! Rất mong trong hành trình tập trưởng thành cần đầy kiên nhẫn này vẫn sẽ luôn có người đọc đồng hành từng bước với mình như vậy ☺️
Thao Nguyen 